Jak mawiał jeden z najwybitniejszych architektów XX wieku – Le Corbusier – architektura jest mądrą, skoordynowaną grą brył w świetle; grą, której zasady w dzień ustala światło naturalne. Zupełnie zmienia ono swoje oblicze w nocy. Z chwilą zapadnięcia zmroku to my możemy decydować o tym, jak będzie oświetlona przestrzeń. Pamiętajmy, że rola światła jest często decydująca w odbiorze otoczenia.

Światło – jego wpływ na życie na ziemi, a także na kondycję fizyczną i psychikę człowieka jest bezdyskusyjny. Warto zwracać uwagę na rolę światła naturalnego w kształtowaniu plastyki, światłocienia i w odbiorze wizualnym architektury, ale także małej architektury i krajobrazu. Światło naturalne to słońce. Jego pojawienie się zależy od aury, siła od pory roku, a natężenie od pory dnia. Istnieje też światło tak zwane sztuczne, pozwalające na uniezależnienie się od naturalnych ograniczeń. Można je wykorzystywać świadomie, w zależności od potrzeb, inwencji projektujących, stale poszerzających się możliwości technicznych i asortymentu rozwiązań. Tu chcieliśmy skoncentrować się na wykorzystaniu światła sztucznego do iluminacji przestrzeni zewnętrznych, czyli różnej wielkości skwerów, parków, prywatnych ogrodów i towarzyszącej im małej architektury, a także najbliższego otoczenia domu – wejść, podjazdów i schodów.

Efektowne iluminacje

Światło od wieków było zjawiskiem, które fascynowało ludzi. Początkowo było traktowane jedynie jako środek do przeżycia – z czasem stało się obiektem zainteresowania artystów, malarzy i architektów. W XVII wieku zaczęto wykorzystywać iluminacje do rozświetlenia ogrodów. Barokowe pokazy świetlne stały się nieodzownym elementem ważnych wydarzeń w całej Europie. W Polsce jedną z pierwszych udokumentowanych iluminacji jest zapalenie 3600 olejnych lamp z okazji uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Od końca XIX wieku do dzisiaj do oświetlania ulic, ogrodów i architektury służy oświetlenie elektryczne. Dziś również możemy cieszyć oko niezwykle barwnymi pokazami świetlnymi. Co roku w Lyonie odbywa się słynne Święto Świateł, a w Polsce, w Łodzi – Light Move Festival.
Początek XX wieku był przełomowy dla upowszechnienia i standaryzacji oświetlenia przestrzeni publicznych, a później również prywatnych. Krok milowy nastąpił przede wszystkim dzięki wynalazkowi żarowego źródła światła. Przez lata żarówki dominowały jako główne źródło oświetlenia. Z czasem ustąpiły miejsca systemom bardziej wydajnym i lepiej oddającym kolorystykę oświetlanych obiektów. W ostatnich latach jesteśmy świadkami rewolucji w technologii świetlnej. Powszechnie dziś stosowana technologia LED przewyższa inne pod względem wytrzymałości i oszczędności.

Rola oświetlenia

Rozwój technologii świetlnej miał niebagatelny wpływ na rodzaj oświetlenia wykorzystywanego na prywatnych posesjach. Przy projektowaniu oświetlenia najbliższego otoczenia domu najważniejszymi czynnikami będą: zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, jasności i przejrzystości przemieszczania się, a także stworzenie kameralnej przestrzeni. Ma ona stanowić idealne i przytulne tło, umożliwiające aktywność po zmroku. Dzięki umiejętnemu doborowi oświetlenia przestrzeń może sprawiać wrażenie bardziej uporządkowanej niż w dzień. Aby tak się stało, należy wyróżnić kilka elementów, które wymagają różnego rodzaju oświetlenia.

Jako pierwszy sformułowania zasad oświetlenia podjął się w połowie XX wieku Richard Kelly. W swojej pracy zaproponował on podział światła na trzy podstawowe rodzaje. Twierdził, że odpowiednia kombinacja omawianych przez niego rodzajów światła zapewni optymalne wydobycie najważniejszych cech oświetlanych obiektów i przestrzeni. Utrzymywał, że „odbierane piękno wizualne jest wynikiem przenikania się wszystkich trzech rodzajów światła”. Opracowując własne koncepcje, projektant oświetlenia winien zatem komponować je z udziałem światłości otoczenia (z ang. ambient luminescence), ogniskującego blasku (z ang. focal glow) oraz gry diamentów (z ang. play of brilliants).

Operowanie światłem

W ciągu dnia światłością otoczenia jest słońce świecące w bezchmurny dzień. Nasłonecznienie jest równomierne, a żaden element nie jest ewidentnie eksponowany. Ten efekt chcemy naśladować, projektując oświetlenie. O tej kategorii oświetlenia Kelly mówił, że jest jak „poranna mgiełka na szerokiej rzece, gdzie brzeg, woda i niebo łączą się w jedno”. Mówimy zatem o operowaniu światłem w taki sposób, aby zapewnić ogólną informację o otaczającej nas przestrzeni i ułatwić jego percepcję po zmroku. Zadanie to ułatwiają nam oprawy zapewniające szeroki kąt świecenia, które wypełnią przestrzeń równomiernym i rozproszonym światłem. Jest to więc bazą, tłem dla pozostałych form oświetlenia. Światłość otoczenia stosuje się przede wszystkim w celu informowania o przeszkodach, jakie można napotkać. Chcąc zapewnić podstawową widoczność, stosuje się szeregi słupków wzdłuż alejek komunikacyjnych lub oprawy dogruntowe w celu oświetlenia podjazdów do garaży i posesji. Światłość otoczenia ma również zapewnić poczucie bezpieczeństwa oraz budować nastrój. Zatem tego typu oświetlenie powinno zagościć również w tych częściach ogrodu, w których po zachodzie słońca toczy się życie towarzyskie. Przy opracowywaniu koncepcji oświetlenia partii ogrodu przeznaczonych na spotkania lub doświetlenia przejść istotne mogą się okazać dodatkowe kwestie wpływające na naszą percepcję przestrzeni. Ważnym czynnikiem, który warunkuje rozróżnienie płaszczyzn nocą, jest zróżnicowanie natężenia padającego na nie światła. Światło o wysokim natężeniu, padające na zbieg powierzchni pionowych i poziomych, zaciera widoczność granic pomiędzy nimi i może wywoływać dezorientację. Ponadto przy oświetlaniu tarasów oraz miejsc wieczornych posiedzeń w ogrodzie należy zastanowić się, które ich powierzchnie wymagają szczególnego podkreślenia. Ludzie zdecydowanie wolą kierować wzrok w miejsca mocniej oświetlone, niż bezpośrednio się w takich znajdować.

Oświetlenie punktowe

Ogniskujący blask to rodzaj oświetlenia punktowego, które ma za zadanie przede wszystkim skupić uwagę na oświetlanych elementach ogrodu – pojedynczych roślinach, grupach roślin lub małej architekturze. Ten rodzaj oświetlenia tworzy dominantę. To hierarchizacja przestrzeni: projektant wskazuje, co w ogrodzie jest najważniejsze. Eksponować w ten sposób można elementy małej architektury, faktury, kształty brył roślinności, tworzyć głębię, podkreślać spójność podświetlanego obiektu z otoczeniem lub wyraźnie zaznaczyć jego odrębność. W przeciwieństwie do światłości otoczenia, ogniskujący blask pełni funkcję przede wszystkim estetyczną. Rola użytkowa w tym przypadku jest drugorzędna. Chcąc uzyskać takie efekty, należy stosować mocne źródła światła o wąskim kącie świecenia. Oprawy lamp nie powinny być konkurencją dla podświetlanych obiektów. Lampę lub reflektor dobrze jest ukryć między roślinnością lub zastosować oprawy dogruntowe. Uwaga powinna być skupiona tylko i wyłącznie na podświetlonej roślinie, małej architekturze lub innym założeniu kompozycyjnym.

Gra diamentów

Przy charakterystyce trzeciego typu oświetlenia Kelly inspirował się „światłem słonecznym padającym na fontannę lub szemrzący strumyk”. Gra diamentów, bo o nim mowa, tworzy niepowtarzalną, wręcz bajkową scenerię. Często przeistacza oświetlaną przestrzeń nie do poznania w porównaniu z widokiem dziennym. Ta mozaika światła potrafi ustalić symbolikę miejsca na nowo, wywołując kameralny, romantyczny i czasem tajemniczy nastrój. Ważnymi aspektami w grze diamentów są efekty przenikania, teatralności i odbicia. Ta gra polega na wykorzystaniu zależności między światłem a otaczającą go przestrzenią lub samą oprawą. Jeżeli umieścimy delikatne źródło światła wśród roślinności i skierujemy je w stronę elewacji lub ciągu komunikacyjnego, stworzymy niepowtarzalny światłocień. Takiego wzoru nie bylibyśmy w stanie dostrzec za dnia. Również odpowiednio zaprojektowane ażurowe oprawy dają nam nieskończone możliwości tworzenia unikalnych wzorów ze światła i cienia. Źródła światła zlokalizowane przy powierzchniach odbijających światło (woda, szkło, kamień o wysokim połysku) spowodują wrażenie powiększenia przestrzeni. Podświetlona zieleń lub mała architektura pojawi się drugi raz w tafli sadzawki. Snopy światła wydłużą się rozedrganym odbiciem na kamiennych posadzkach, tworząc przytulną atmosferę. W tej kategorii możemy również umieścić oświetlenie barwne. Używane jest ono w celu pobudzenia konkretnych emocji: zachęcenia do aktywności lub skłonienia do kontemplacji i wyciszenia. Najczęściej z oświetleniem barwnym możemy spotkać się przy fontannach lub oczkach wodnych. Najlepiej jest stosować je punktowo i z dużą dozą powściągliwości, gdyż zbyt wiele barw może wprowadzić chaos, a nawet dezorientację.

Teoria ułatwieniem dla projektantów

Stworzenie teorii trzech podstawowych form oświetlenia jest dużym ułatwieniem dla projektantów. Każda forma jest osobną warstwą, każda ma inne funkcje, ale wszystkie się uzupełniają. Światłość otoczenia ma funkcję informacyjną i zapewnia odpowiednią orientację. Ogniskujący blask organizuje przestrzeń i podkreśla to, co w niej najważniejsze. Gra diamentów tworzy atmosferę i stanowi o charakterze otaczającego nas ogrodu.
Należy podkreślić, że bardzo pozytywny jest fakt przywiązywania coraz większej wagi do architektury krajobrazu, roli elementów małej architektury i ich współudziału w nowo powstających zespołach realizacji architektonicznych i przestrzeniach otwartych, publicznych, a także w rewaloryzacji miejsc już istniejących.
Coraz częściej obserwuje się też pozytywną tendencję do fachowego projektowania i świadomego realizowania oświetlenia ogrodów przy prywatnych posesjach. Wyróżnia się to na tle istniejących zespołów zabudowy jednorodzinnej lub pojedynczych budynków. Zwłaszcza takich, które mają w ogóle nieoświetlone ogrody przydomowe, albo wykonane w sposób przypadkowy, nieprzemyślany – często ze złym, a nawet uciążliwym dla otoczenia efektem. Należy pamiętać, że źle dobrane oświetlenie może mieć niekorzystny wpływ na rośliny w naszym ogrodzie, a także na nas samych.

Technika sprzymierzeńcem

Ciągle rozwijające się nowe technologie i bogaty, różnorodny asortyment w zakresie oświetlenia zewnętrznego wpływają na obniżenie kosztów. Systemy coraz łatwiejsze w samodzielnej instalacji wpływają na popularyzację takich rozwiązań na prywatnych posesjach. Dodatkowym ułatwieniem są, w ostatnim czasie coraz częściej stosowane, inteligentne systemy sterowania oświetleniem. Budząca się świadomość społeczna, coraz większe zainteresowanie i chęć upiększenia nocą ogrodów jest z pewnością zjawiskiem bardzo korzystnym.

mgr inż. arch. Maciej Chronowski